Κομένιους, Γιαν Αμός

(Jan Amos Comenius, Νίβνιτσε, Μοραβία 1592 – Άμστερνταμ 1670). Εκλατινισμένος τύπος του ονόματος του Μοραβού παιδαγωγού Γ.Ά. Κομένσκι (Komensky). Σπούδασε στα σχολεία του Πρέροφ και στην Ακαδημία Χέρμπορν στο Νασάου, όπου δέχτηκε την επίδραση του θεολόγου Γιόχαν Χάινριχ Άλστεντ. Οπαδός της προτεσταντικής αίρεσης Ένωση των Βοημών αδελφών, έγινε πάστορας (1616) και επίσκοπός της, ενώ την υπερασπίστηκε με τα συγγράμματα και τις πράξεις του, με συνέπεια να υποστεί μακροχρόνιες διώξεις. Ύστερα από οικογενειακά και οικονομικά πλήγματα, έφυγε από την πατρίδα του και περιπλανήθηκε σε όλη την Ευρώπη, εργαζόμενος για τη διάδοση των πεποιθήσεών του και συγχρόνως για την ειρήνη, την ένωση των λαών και την ενοποίηση των θρησκευτικών αντιλήψεων υπό το πνεύμα ενός ανεκτικού χριστιανισμού. Τα ουτοπικά σχέδια του Κ. απέβλεπαν στη δημιουργία ενός κόσμου θεμελιωμένου σε μια ειρηνική υπερκυβέρνηση, με ενιαίο, καθολικής ισχύος πνευματικό πολιτισμό (ιδεώδες της πανσοφίας), με μια συμφιλιωτική θρησκεία και ένα ενιαίο σχολείο για όλους. Μετά τη δημοσίευση του έργου του Prodromos pansophiae, που προκάλεσε το ζωηρό ενδιαφέρον του Ντεκάρ, περιόδευσε στη Γαλλία, στη Γερμανία και στην Ελβετία, ολοκληρωτικά αφοσιωμένος στην πραγματοποίηση της μεγαλύτερης φιλοδοξίας του, της «αναμόρφωσης των ανθρώπινων υποθέσεων», για την οποία έγραψε ένα συστηματικό έργο με τον ίδιο τίτλο. Όλες οι προσπάθειές του έμειναν άκαρπες, αλλά ο Κ. –που είχε ήδη περιγράψει με τα πιο ρεαλιστικά χρώματα μια αναστατωμένη και αποδιοργανωμένη κοινωνία στο βιβλίο του Ο λαβύρινθος του κόσμου και ο παράδεισος της καρδιάς (1623)–, παρά την πικρία του για την αποφασιστική ήττα της πατρίδας του και της θρησκευτικής του κοινότητας του Λευκού Όρους (1620), όπου είχε θριαμβεύσει ο βασιλικός οίκος της Αυστρίας και η Αντιμεταρρύθμιση, δεν έχασε ποτέ τις ελπίδες του, αλλά εξακολούθησε να μελετά σχέδια διεθνούς συνεργασίας και, κυρίως, γενικά σχέδια οργάνωσης της δημόσιας εκπαίδευσης καθώς επίσης το σχέδιο ενός collegium lucis, που θα ήταν ένα είδος διεθνούς υπουργείου παιδείας. Ο K., παρά την ευρύτατη κοινωνικοπολιτική θεώρησή του, υπήρξε κυρίως παιδαγωγός, θεωρητικός και πρακτικός εισηγητής της σύγχρονης παιδείας, ενώ θεωρείται ο πατέρας της σύγχρονης παιδαγωγικής. Υποστήριξε με εκπληκτικά προοδευτικό πνεύμα ορισμένες απόψεις, τις οποίες συμμερίζεται και η σημερινή παιδαγωγική· δηλαδή την ανάγκη να γίνεται η διδασκαλία με αντιφορμαλιστικό και ευχάριστο τρόπο και να ξεκινά από τα πράγματα (περίφημο είναι το βιβλίο του Ο κόσμος των αισθητών σε εικόνες – Orbis sensualiumpictus 1658, διδακτικό βιβλίο που το χαρακτηρίζει η σαφήνεια), καταδικάζοντας τις σωματικές τιμωρίες, υπερασπιζόμενος την αυτομόρφωση (αυτενέργεια), την ισότητα των φύλων, το δικαίωμα εκπαίδευσης των παιδιών με προβλήματα νόησης, καθώς επίσης τη γενική και διαρκή εκπαίδευση για τους ενηλίκους· όλα αυτά, βέβαια, υπό το πνεύμα μιας βαθιάς δημοκρατικότητας, που αποτελεί μία από τις πιο μεγάλες αρετές της διδασκαλίας του. Ο Μοραβός παιδαγωγός οραματίστηκε ένα σχολείο για όλους, αλλά σε στενή συνάφεια με τα διάφορα στάδια της ηλικίας της ανάπτυξης, θεμελιώνοντας θεωρητικά τη σύγχρονη αντίληψη της κατά κύκλους εκπαίδευσης. Ο ίδιος εξέθεσε αναλυτικά τη σκέψη του: «Θα διαιρέσουμε σε τέσσερα ξεχωριστά μέρη την ηλικία της ανάπτυξης: τη νηπιακή ηλικία, την παιδική, την εφηβεία και τη νεότητα, προσδιορίζοντας τη διάρκεια καθεμίας σε έξι μόνο χρόνια και ορίζοντας επίσης ένα ειδικό σχολείο για καθεμία: 1) η μητρική αγκαλιά αποτελεί το σχολείο της νηπιακής ηλικίας (από τη γέννηση μέχρι τα 6 χρόνια)· 2) το σχολείο της εθνικής γλώσσας είναι το σχολείο της παιδικής ηλικίας (από 6 έως 12 ετών)· 3) το λατινικό σχολείο ή γυμνάσιο είναι το σχολείο της εφηβείας (από 12 έως 18 ετών)· 4) η Ακαδημία και τα ταξίδια είναι το σχολείο της νεανικής ηλικίας (από 18 έως 24 ετών). Και πρέπει να ενεργήσουμε έτσι ώστε το μητρικό σχολείο να υπάρχει σε κάθε σπίτι, το σχολείο της μητρικής γλώσσας σε όλες τις κοινότητες, τα χωριά και τις πόλεις και οι Ακαδημίες σε κάθε βασίλειο και σε κάθε περιοχή». Μεταξύ των έργων του, εκτός από το Orbis και τα άλλα που προαναφέρθηκαν, αξιόλογα είναι τα: Didactica magna (εκδόθηκε στα τσεχικά το 1630 και στα λατινικά το 1640), Janya linguarum reserata (1631) και De rerum humanorum emendatione consultatio catholica (ένα μέρος του βρέθηκε το 1934). Το 1871 ιδρύθηκε στη Λειψία βιβλιοθήκη παιδαγωγικών έργων που φέρει το όνομά του. O Μοραβός παιδαγωγός Κομένιους, θεμελιωτής της σύγχρονης παιδαγωγικής επιστήμης.